Một mối tình của nữ sĩ Xuân Hương

Uông Triều


Ngoài những bài thơ chữ Nôm đặc sắc được truyền tụng rộng rãi trong dân gian, Hồ Xuân Hương (1772 - 1822 ) còn sáng tác thơ chữ Hán. Trong tập Lưu Hương ký, chủ yếu là các bài thơ chữ Hán được nhà nghiên cứu văn học Trần Thanh Mại phát hiện năm 1963, có hai bài thơ chữ Nôm nhắc đến vùng đất Yên Quảng (Quảng Ninh ngày nay) và liên quan tới mối tình của bà với Tham hiệp trấn Yên Quảng: Trần Phúc Hiển.

Hai bài thơ đó là Bạch đằng giang tặng biệt (Tặng bạn khi chia tay ở sông Bạch Đằng) và Lưu biệt thời tại An Quảng, An Hưng (Ghi lại lúc chia tay tại An Hưng, An Quảng). Sau này học giả Hoàng Xuân Hãn còn phát hiện ra chùm thơ chữ Hán của Hồ Xuân Hương viết về vịnh Hạ Long - khi đó có tên là vũng Hoa Phong - Chu thứ Hoa Phong tức cảnh (Đậu thuyền ở Hoa Phong) trong tập Đại Nam dư địa chí ước biên, ở cuối mục giới thiệu tỉnh Quảng Yên, càng khẳng định Hồ Xuân Hương đã có thời gian sống ở vùng đất Yên Quảng.

Nữ sĩ họ Hồ là một tài thơ hiếm thấy và có mối kết giao rộng rãi với các bậc văn nhân tài tử đương thời. Xuân Hương đã từng kết bạn với Nguyễn Du, Tốn Phong Thị, Chiêu Hổ, Tham hiệp trấn Sơn Nam Hạ Trần Quang Tỉnh... và đã từng làm lẽ vài lần. Những mối tình của bà luôn gắn với giai thoại lưu truyền trong dân gian và trong thơ ca. Mối tình cuối cùng của Hồ Xuân Hương là với Tham hiệp trấn Yên Quảng Trần Phúc Hiển. Hồ Xuân Hương làm vợ lẽ Trần Phúc Hiển vào khoảng năm 1814 đến 1818, và đây có lẽ là khoảng thời gian hạnh phúc nhất của bà.

Trần Phúc Hiển là người đàng trong. Ông vốn con nhà thi thư, năm Gia Long thứ 2 (1803), được bổ chức Hàn lâm viện thi thư, sau đó làm Tri phủ Tam Đái thuộc trấn Sơn Tây. Đến năm Gia Long thứ 12 (1813), Trần Phúc Hiển được thăng chức Tham hiệp trấn Yên Quảng, trấn lỵ Yên Quảng bấy giờ đóng tại Quảng Yên. Trần Phúc Hiển khi đó đã có vợ ở quê nhưng người vợ không theo chồng ra Bắc nên đã lấy lẽ Hồ Xuân Hương và đến sống ở Quảng Yên.

Trong thời gian yêu và lấy Trần Phúc Hiển, Xuân Hương đã vài lần phải tạm xa chồng, bằng chứng là có hai bài thơ Nôm trong tập Lưu Hương ký ghi lại việc này. Bài thơ vừa đề tặng và cũng để nhắc nhở đấng phu quân chớ quên tình nghĩa vợ chồng. Đây là bài Bạch Đằng giang tặng biệt (Tặng bạn khi chia tay ở sông Bạch Đằng).

Khấp khểnh đường mây bước lại dừng,
Là duyên là nợ phải hay chăng.
Vín hoa khéo kẻo lay cành gấm,
Vục nước xem mà động bóng giăng.
Lòng nọ chớ rằng mây nhạt nhạt,
Lời kia này đã núi giăng giăng.
Với nhau tình nghĩa sao là trọn,
Chớ thói lưng vơi cỡ nước Đằng.

Khi chồng giữ chức Tham hiệp trấn Yên Quảng, Xuân Hương đã được chồng nhờ giúp các công việc hành chính ở công đường và nổi tiếng là một tài nữ. Thời gian này, Xuân Hương đã đi thăm nhiều nơi. Trấn Yên Quảng có phủ Hải Đông gồm ba huyện (Yên Hưng, Hải Đông, Hoành Bồ) và ba châu (Tiên Yên, Vạn Ninh, Vân Đồn) với 16 tổng, 123 phường, phố, vạn, xóm. Vịnh Hạ Long - vũng Hoa Phong đã gây cho bà những ấn tượng đặc biệt, chùm thơ chữ Hán của Xuân Hương viết về vịnh Hạ Long là cảm nhận riêng về cảnh vật, con người và những hoạt động trên vùng quê sông nước. Năm bài thơ chữ Hán đó là Độ Hoa Phong (Qua vũng Hoa Phong), Trạo ca thanh (Trỗi tiếng ca chèo), Nhãn phóng thanh (Mắt tỏa màu xanh), Thủy vân hương (Về chốn nước mây) và Hải ốc trù (Ngóng đỉnh Toan Ngoan). Cả năm bài thơ về vịnh Hạ Long đều ghi lại những cảnh đẹp khác nhau của vùng biển và con người nơi đây. Dưới đây là bài Độ Hoa Phong (Qua vũng Hoa Phong).

Lá buồm thủng thỉnh vượt Hoa Phong,
Đá dựng bờ son mọc giữa dòng.
Dáng nước lần theo chân núi chuyển,
Mình lên nghiêng lối để duềnh thông.
Cá rồng lẩn nấp hơi thu nhạt,
Âu lộ cùng bay bóng xế hồng.
Băm sáu phòng mây cùng động ngọc,
Đâu nào là cái Thủy tinh cung?
(HOÀNG XUÂN HÃN dịch)

Nhưng ngày vui chẳng được bao lâu, năm Gia Long thứ 17 (1818) Trần Phúc Hiển bị người châu Vạn Ninh (Móng Cái) tố cáo nhận hối lộ, Phúc Hiển bị bắt giam và bị xử tử vào năm sau (1819). Sau năm 1819, câu hỏi về cuộc đời Xuân Hương vẫn còn bỏ ngỏ. Có ý kiến cho rằng sau đó Xuân Hương đã lên núi Yên Tử viết đơn, mong giải cứu cho chồng. Mặc dù mối tình của Xuân Hương với Tham hiệp trấn Yên Quảng Trần Phúc Hiển chưa hoàn toàn như ý nhưng chính mối tình này đã khiến chúng ta thấy được tình yêu của bà với vùng đất Yên Quảng qua hai bài thơ chữ Nôm và năm bài thơ chữ Hán miêu tả cảnh đẹp vịnh Hạ Long, điều hiếm thấy và đáng tự hào cho vịnh Hạ Long.

_________________________________________