Ký ức về một ngôi nhà văn nghệ sĩ

Lưu Khánh Thơ

Từ những năm 60 của thế kỷ trước, có lẽ không một người nào trong giới văn nghệ sĩ thủ đô lại chưa một lần đặt chân đến, hoặc chưa nghe nói về ngôi nhà 96 phố Huế, Hà Nội. Suốt một thời gian dài, đây là nơi trú ngụ của gần 30 gia đình văn nghệ sĩ.
Tại ngôi nhà này bao bản nhạc, bài thơ, vở kịch, bao cuốn tiểu thuyết… đã ra đời. Đó cũng là nơi lưu giữ bao ký ức về một thời văn nghệ chưa xa nhưng cũng không bao giờ còn trở lại. Ở Hà Nội cũng có một vài ngôi nhà dành cho văn nghệ sĩ, nhưng không ở đâu có số lượng đông như nhà 96. Nhà 96 là một chung cư gồm 4 tầng, tọa lạc ngay trước cửa chợ Hôm. Trước 1954 nó thuộc sở hữu của nhà tư sản Lê Cường và có tên gọi là Lục Quốc - một khách sạn và nhà hàng ăn nổi tiếng thời đó.
Sau giải phóng thủ đô, Lục Quốc thành tài sản của Nhà nước và được giao cho Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật quản lý. Hội đã phân cho một số văn nghệ sĩ dùng làm nhà ở. Năm 1959 gia đình tôi chuyển về đây. Khi đó cha tôi, nhà viết kịch Lưu Quang Thuận, đang làm việc ở Ban Văn nghệ Đài Tiếng nói Việt Nam và anh Lưu Quang Vũ của tôi mới hơn 10 tuổi.
Thời gian đầu các hộ gia đình chỉ ở tầng 2, tầng 3. Tầng 1 dùng để đun bếp, khu máy nước và chỗ để xe đạp. Tầng 4 dùng làm câu lạc bộ nghệ sĩ, có sân khấu để biểu diễn, có căngtin bán cà phê, có sàn nhảy… là nơi gặp mặt của giới văn nghệ sĩ ở Hà Nội và ở cả các nơi khác về. Đặc biệt hồi đó các nhà văn miền Nam tập kết như Nguyễn Quang Sáng, Đoàn Giỏi… thường hay có mặt ở đó.
Nhiều đoàn văn công đã tập dượt tiết mục ở hội trường này. Về sau, do nhu cầu cấp bách nên cơ quan Hội đã ngăn hội trường thành những căn phòng nhỏ bằng gỗ dán để làm nhà ở cho cán bộ. Vậy là dân số của nhà 96 ngày càng đông vui tấp nập, bởi ngày đó chưa có chính sách "sinh đẻ có kế hoạch" nên phần lớn các gia đình văn nghệ sĩ đều đông con. Lũ trẻ nhỏ chúng tôi đã lớn lên và được hít thở bầu không khí nghệ thuật ngay từ hồi còn thơ bé.
Do một sự sắp xếp tình cờ nào đó mà nhà 96 có khá nhiều nhạc sĩ tên tuổi: Nguyễn Văn Tý, Văn Ký, Phan Huỳnh Điểu, Ngô Huỳnh, Phan Thanh Nam, Hoàng Nguyễn, Nguyễn Ngọc Thới (nhạc sĩ người Nam Bộ, chuyên sáng tác cải lương, vọng cổ), Phạm Ngữ (thầy dạy đàn ghita của Nhạc viện Hà Nội)… Đó là thời kỳ khó khăn, thiếu ăn thiếu mặc nhưng tiếng đàn, tiếng hát luôn tràn đầy trong khu nhà của chúng tôi.
Tôi không biết bây giờ các nhạc sĩ tập hát cho các ca sĩ và thu âm bài hát ra sao? Nhưng ngày đó biết bao lần chúng tôi đã ngồi bệt dưới sàn nhà hoặc đứng ngoài cửa sổ để nghe nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý tập hát cho NSND Thu Hiền, Bích Liên, Kiều Hưng; xem nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu tập Những ánh sao đêm cho ca sĩ Vũ Dậu; nghe nhạc sĩ Ngô Huỳnh say sưa dạy cho con trai mình hát Con kênh xanh xanh; nghe ca sĩ Ái Vân da diết hát bài Nha Trang mùa thu lại về của nhạc sĩ Văn Ký.
Thật may là hồi đó mỗi nhạc sĩ trong nhà 96 đều được cơ quan Hội Nhạc sĩ "cho mượn" một cây đàn pianô. Cho nên bọn trẻ con chúng tôi tuy nhiều đứa nốt nhạc bẻ đôi không biết nhưng cũng đã không ít lần ngồi vào đàn múa may và tưởng mình là Chopin, Bethoven. Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý còn sáng tác riêng cho bọn trẻ trong khu tập thể một bài "nhà ca".
Nhiều năm rồi mà tôi vẫn còn nhớ điệp khúc: nhà 96 các cháu rất ngoan/ mỗi khi lên cầu thang thì đi nhẹ bước/ khi xuống bếp lấy nước thì không làm bẩn nhà/ ấy thế mới gọi là/ là các cháu ngoan/ ấy thế mới gọi là/ là các cháu ngoan. Bài hát này khi đi biểu diễn văn nghệ ở khu phố đã giành được giải nhất. Bọn trẻ trong khu nhà tập thể hễ đứa nào có chút năng khiếu ca nhạc đều trở thành hạt nhân văn nghệ của trường, của lớp vì được toàn các nhạc sĩ tên tuổi "hòa âm luyện giọng".
Nhà thơ trào phúng Nguyễn Đình, tác giả nhiều bài thơ châm biếm đả kích cũng là người rất tâm lý. Văn nghệ sĩ thường làm việc đêm, ban ngày muốn nghỉ ngơi thì trẻ con lại thường đùa nghịch ồn ào. Bảo thế nào bọn chúng cũng không nghe, càng mắng mỏ, dọa nạt chúng càng làm ồn. Nhiều khi chuyện trẻ con đã làm mất lòng người lớn. Nhà thơ Nguyễn Đình đã nghĩ ra cách giáo dục bằng "văn học nghệ thuật".
Ông viết lên tấm bảng to trên tường nhà mình, câu chuyện Bác Hồ đã quỳ xuống nhấc cái chuông treo trên cầu thang để giữ giấc ngủ cho người cần vụ. Kết thúc chuyện ông làm mấy câu thơ: Quỳ gối nâng chuông cho khỏi động/ Tấm gương cao cả vạn đời soi/ Cháu ngoan của Bác Hồ ơi/ Nhẹ chân khẽ tiếng cho người nghỉ trưa/ Mồm la chân cứ nhảy bừa/ Làm người rức óc Bác ưa không nào?

Vậy là lũ trẻ con trở nên ngoan hiền đến bất ngờ! Nhà thơ Nguyễn Đình rất tài làm thơ ứng khẩu kiểu "Bút tre". Mỗi khi làm bích báo nộp ở lớp, khi nào bí quá chúng tôi lại phải nhờ đến ông, thù lao trả bằng cách… nhổ tóc bạc. Ông cũng hay bị/ được trở thành nhân vật chính trong các bài thơ sáng tác tập thể truyền miệng theo kiểu văn học dân gian. Mọi người trong khu nhà vẫn nhớ bài thơ vui do nhà thơ Vĩnh Mai và Xuân Quỳnh "tức cảnh" sáng tác trong một vài phút.
Trong nhiều bài thơ châm biếm đả kích chế độ ngụy quyền Sài Gòn, nhà thơ Nguyễn Đình thường gọi Thiệu - Kỳ là Thẹo - Cầy. Nên có thơ rằng: Cuộc đời sao khéo phất phơ/ Ăn cơm tập thể ngâm thơ Nguyễn Đình/ Cơm tập thể thiu thiu, thiếu thiếu/ Thơ Nguyễn Đình Thẹo Thẹo, Cầy Cầy/ Cơm kia cùng với thơ này/ Cuộc đời như thể đi đày Côn Lôn! Nghe Xuân Quỳnh đọc bài thơ kèm theo tiếng cười tinh nghịch, ông không giận mà còn cười khoái trí và khen: "Khá đấy".
Các nhà văn, nhà thơ Bùi Huy Phồn (Đồ Phồn), Mạc Phi, Hà Minh Tuân, Bàng Sỹ Nguyên, Nông Quốc Chấn, Hà Mậu Nhai, Trang Nghị, họa sĩ NSND Lương Đống, soạn giả Trần Hữu Trang… người nhiều kẻ ít đều đã là cư dân của nhà 96. Có người chỉ tá túc ở đây một thời gian ngắn. Có người đã sống ở đây suốt cả đời mình cho đến khi nhắm mắt xuôi tay.
Những bậc cầu thang cũ mòn, những hành lang nhỏ hẹp, những ô cửa soi mình trong nắng sớm… vẫn còn lưu giữ những dấu ấn không tàn phai về họ. Những câu chuyện vui, những kỷ niệm buồn. Cuộc sống là những ngày nắng và những ngày mưa xen kẽ. Ở đây tôi đã nhìn thấy nhà văn Mạc Phi nâng trên tay bộ tiểu thuyết Rừng động mới mang ở nhà in về còn thơm mùi mực.
Tôi cũng đã chứng kiến mấy bà đồng nát gánh hàng chồng sách báo cũ đi ra từ căn phòng của nhà văn Bùi Huy Phồn, sau khi ông qua đời một thời gian ngắn. Cũng may là hôm đó tôi còn kịp chạy theo xin mua lại một vài quyển sách quý xuất bản từ thời trước cách mạng. Ở đây anh em tôi đã cùng nhau tập hát bài Miền Nam em dừa nhiều, miền Nam em dứa nhiều của nhạc sĩ Hoàng Nguyễn (chú ruột nhà văn Bảo Ninh).
Và cũng đã phải chứng kiến những bi kịch ghê gớm của gia đình ông. Tôi đã nhìn thấy vẻ hoang mang, ngơ ngác trên nét mặt nhà văn Hà Minh Tuân khi ông chuyển về nhà 96 sau khi chia tay với người vợ đầu cùng lúc với "tai nạn" xung quanh cuốn tiểu thuyết Vào đời. Ở nhà 96 còn có gia đình bác Huệ và chị Phan Thị Thái là vợ và con gái nhà văn Phan Khôi; có nhà cụ Mão là mẹ vợ nhà văn Nguyễn Đình Thi. Có thời gian các anh Nguyễn Đình Lễ, Nguyễn Đình Chính và chị Tố Như cùng đến ở với bà ngoại trong một căn phòng nhỏ trên tầng 4 nhà 96.
Ngôi nhà không chỉ là tổ ấm của các gia đình nghệ sĩ trú ngụ tại đó mà còn là nơi đón tiếp biết bao nhà văn, nhạc sĩ, họa sĩ, nhà thơ, nhà báo… những người chọn cây bút và việc phụng sự nghệ thuật làm cái nghiệp của cả đời mình. Ngày đó đời sống văn nghệ sĩ thường đạm bạc, nhưng họ lại vô cùng giàu có vì đông bạn bè. Một tách trà nóng lúc đêm khuya, một ly cà phê buổi sớm.
Họ đã chia sẻ cùng nhau bao dự định sáng tạo và những buồn vui ấm lạnh của thế thái nhân tình. Nhạc sĩ Văn Cao hay lui tới nhà 96. Ở đây ông có một người bạn thân là Lê Chính - người trình bày báo Văn nghệ kỳ cựu trong mấy chục năm. Hai ông thường ngồi trầm ngâm nhiều giờ bên chai rượu cuốc lủi. Nhà viết chèo Tào Mạt thường hay đến thăm cha tôi, nhất là khi ông có sáng tác mới. Có khi cao hứng lên ông tự trình diễn tác phẩm của mình.
Chỉ với đạo cụ là một chiếc quạt giấy, ông say sưa múa hát hàng tiếng đồng hồ. Lũ trẻ con bám đầy ngoài cửa sổ thích thú đứng xem. Sợ ông mệt, cha tôi phải can mãi ông mới chịu dừng lại
Từ sau 1975, cư dân nhà 96 thay đổi nhiều. Một số người chuyển vào thành phố Hồ Chí Minh sinh sống. Nhiều căn phòng được chuyển nhượng cho người khác. "Cố thủ" ở đó chỉ còn vợ chồng nhạc sĩ Văn Ký và mẹ tôi - bà Vũ Thị Khánh. Cha tôi đã mất từ năm 1981.
Mẹ tôi sống cùng gia đình anh chị Lưu Quang Vũ - Xuân Quỳnh. Khi anh chị và cháu Lưu Quỳnh Thơ mất năm 1988, các anh tôi muốn đón bà đến ở cùng, nhưng bà không muốn rời xa ngôi nhà - nơi in dấu bao kỷ niệm máu thịt của cuộc đời mình. Chỉ đến khi đã già yếu bà mới chịu ra đi. Bây giờ tất cả đã thay đổi. Không còn người nghệ sĩ nào ở trong căn nhà đó nữa. Chỉ còn những dư âm và vang bóng của một thời…
Thỉnh thoảng tôi vẫn về lại nhà 96, bởi ở đó còn một căn phòng nhỏ nằm khuất nẻo trên tầng 3. Đó là nơi Lưu Quang Vũ đã viết bài thơ Nhà chật: Nhà chỉ mấy thước vuông, sách vở xếp cạnh nồi/ Nếu nằm mơ, em quờ tay là chạm vào thùng gạo/ Ô tường nhỏ treo tranh và phơi áo/ Ta chỉ có mấy thước vuông cho hạnh phúc của mình/ Nhà chật như khoang thuyền hẹp nhỏ giữa sông/ Vừa căng buồm để đi, vừa nấu cơm để sống/ Phải bỏ hết những gì không cần thiết/ Ta chỉ có mấy thước vuông cho hành lý của mình/ Khoảng không gian của anh và em/ Khi buồn bã em không thể quay mặt đi nơi khác/ Anh không giấu em một nghĩ lo nào được/ Ta chỉ có mấy thước vuông để cùng khổ cùng vui…
Cũng chính tại căn phòng này, hàng chục vở kịch và hàng trăm bài thơ của hai người đã ra đời. Gia đình tôi có ba thế hệ sống ở nhà 96. Bốn cậu cháu nội của cha mẹ tôi đã ra đời ở đây. Chúng đã chuyển đi nơi khác từ lâu, nhưng hình ảnh ngôi nhà thân thuộc vẫn trở về trong những giấc mơ, trong những câu chuyện gắn với ký ức tuổi thơ và trong những bài thơ tuổi nhỏ: Em nhớ không? Có thời gian chúng mình sống với Bà/ Mùi ngô nướng thơm những chiều đông giá/ Tàu điện gỡ đi rồi nhưng chuông mãi vang xa… (Lưu Chu Hưng).
Năm 2000, khi nghe tin nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu được Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật, tôi gọi điện vào TP HCM để chúc mừng ông. Từ đầu dây bên kia giọng ông nghẹn ngào xúc động: nhà 96 bây giờ ra sao hả cháu, lâu quá rồi không về thăm nhà xưa, nhớ quá! Và tôi biết, với những người đã từng sống trong đó, nhà 96 không chỉ là nhà xưa, nó đã trở thành ký ức của một thời và mãi mãi.

___________________________________________________________