Trịnh Bá Đĩnh
Từ năm 1954 trở về trước, trong hệ thống văn nghệ của nước ta, lý luận văn học trên thực tế (và phần lớn cả trong ý thức) chưa phải là một bộ phận độc lập. Có sáng tác như một bộ phận độc lập, có phê bình như một bộ phận độc lập, có công chúng đọc văn học viết như một bộ phận độc lập, song lý luận văn học như một bộ phận độc lập thì chưa có. Trên báo Nam Phong có một số bài viết của Phạm Quỳnh về các thể loại văn học: "Bàn về tiểu thuyết", "Khảo về diễn kịch", "Thơ là gì?"... Hải Triều nhà phê bình văn nghệ, nhà tuyên truyền cách mạng, trong một số bài viết của mình vào cuối những năm 30 đôi lúc có giới thiệu một số luận điểm mácxit về văn nghệ, năm 1944 xuất hiện cuốn sách "Văn học khái luận" của Đặng Thai Mai giới thiệu sơ giản một số phạm trù lý luận văn học, đó là những tiền đề đầu tiên cho việc hình thành bộ môn lý luận văn học sau này. Còn giờ đây, lý luận văn học đã thành một bộ môn được giảng dạy ở đại học, một chuyên ngành trong số các chuyên ngành của khoa học xã hội - nhân văn, đã có một loại ấn phẩm báo chí, sách vở chuyên về lý luận, có cả một Hội đồng lý luận Trung ương. Điều đó đủ thấy cả trong ý thức lẫn trên thực tế, lý luận văn học không chỉ đã thành một bộ phận độc lập mà còn được xã hội và Nhà nước đặc biệt quan tâm. Đây là kết quả của sự phát triển trong suốt nửa thế kỉ, qua mấy chặng khác nhau với nỗ lực của nhiều học giả và dịch giả. Hệ thống lý luận văn học của ta được hình thành từ ba nguồn: đường lối văn hoá văn nghệ của Đảng và Nhà nước, những đúc rút từ các sáng tác văn học của các nhà văn trong nước cũng như nước ngoài và rất quan trọng, thậm trí quan trọng nhất là từ sự tiếp thu các thành tựu mĩ học và lý luận văn học từ bên ngoài trong đó việc dịch thuật, giới thiệu các công trình lý luận nghiên cứu của các học giả nước ngoài có ý nghĩa trực tiếp. Bài viết này của chúng tôi chủ yếu xem xét mạch nguồn thứ ba này tức là sự giới thiệu và tiếp nhận các tư tưởng lý luận văn học nước ngoài ở Việt Nam trong nửa thế kỷ qua.
Từ chân trời một phía (giai đoạn 1955 đến cuối thập kỷ 80)
Năm 1955 xuất hiện một cuốn sách quan trọng trong lịch sử truyền bá lý luận văn nghệ mácxit ở nước ta, đó là cuốn "Bàn về văn học nghệ thuật"1 của Mao Trạch Đông, Nxb Văn nghệ ấn hành. Nó được coi là quan trọng vì những tư tưởng trong đó có ảnh hưởng lớn đến việc chỉ đạo đường lối văn nghệ và xây dựng lý luận văn học nghệ thuật ở nước ta. Cuốn sách tập hợp hai bài diễn văn của Mao Trạch Đông đọc tại Hội nghị văn nghệ Diên An tháng 5 năm 1942: Bài Khai mạc và Bài Bế mạc hội nghị. Thực ra thì ngay từ năm 1949 hai bài này đã được giới thiệu song chắc là chỉ lưu hành trong một phạm vi hẹp do hoàn cảnh cách mạng lúc đó. Trong hai bài đó, bài diễn văn bế mạc quan trọng hơn bởi vì ở đây nêu lên một loạt vấn đề cơ bản của văn nghệ được quy chuẩn theo tinh thần của một nền văn học và nghệ thuật mới, văn học và nghệ thuật mácxit: chức năng của văn nghệ, vấn đề chức phận của nhà văn (Chẳng hạn "quan hệ giữa công tác và sáng tác"), vấn đề văn nghệ và chính trị (Đó là: "thống nhất giữa chính trị cách mạng và nghệ thuật thật cao... nhưng hiện nay vấn đề quan trọng hơn vẫn là về mặt chính trị"), nội dung và hình thức, vấn đề "cải tạo tư tưởng" (tiểu tư sản)... Cuốn sách có vị trí quan trọng còn vì nó mở đầu cho loại "sách kinh điển" của chủ nghĩa Mác - Lênin về văn học nghệ thuật ở nước ta. Từ sau năm 1960, loại "sách kinh điển" này thường xuyên được dịch và biên soạn lại từ các bộ trước tác của Mác, Ăngghen, Lênin, chẳng hạn như: "Marx, Engels, Lénine và văn học nghệ thuật" của J.Fréville, một tác giả người Pháp (1962), "C.Mác, Ph.Ăng-ghen, V.Lê-nin: Về văn học và nghệ thuật" (1977)... Trong số những tư tưởng của các nhà triết học mácxit này thì luận điểm và sự diễn giải về tính giai cấp và tính Đảng của văn học nghệ thuật (Bài "Tổ chức của Đảng và văn học Đảng" - V.Lênin), về tính hiện thực của văn học (Bài "Thư gửi Hác-cơ-nét-xơ" của Ph.Ăngghen, nhận xét của V.Lênin về L.Tolstoi...) có ảnh hưởng lớn hơn cả đến giới lý luận phê bình văn học.
Cần nói rõ ở đây rằng từ quãng năm 1955 đến cuối những năm 80 của thế kỉ 20, việc giới thiệu, dịch thuật những công trình lý luận văn học và nghệ thuật theo quan điểm mácxit được tiến hành thường xuyên ở Miền Bắc. Số lượng những công trình (các chuyên luận và tiểu luận) thuộc loại như vậy mặc dù không phải đã thật đồ sộ song rõ ràng chiếm vị thế áp đảo hoàn toàn. Cũng có những công trình lý luận văn nghệ theo thế giới quan khác được giới thiệu và dịch song chủ yếu để phê phán, hoặc chỉ "lưu hành nội bộ" dưới dạng bản đánh máy, chẳng hạn như công trình "Mĩ học" của F.Hegel do Phan Ngọc dịch thường xuyên được chuyền tay nhau đọc trong giới đại học hay các nhà nghiên cứu ở các Viện. Mấy cuốn lý luận "phi mácxit" được dịch trọn vẹn và gây được dư luận như "Thi học" của Arixtôt, "Tâm lý học nghệ thuật của L.Vygotski, thì cuốn đầu thuộc về thời cổ đại xa xưa, cuốn sau đã được thừa nhận và đánh giá cao ở Liên Xô và tác giả của nó cũng đã mất. Không phải mọi xu hướng lý luận văn nghệ mácxit trên thế giới đều được giới thiệu. Trào lưu lý luận văn nghệ mácxit vốn có nhiều chi lưu, nhiều phương án khác nhau ở các nước khác nhau. Việc giới thiệu dịch thuật thực ra chủ yếu chỉ gồm các công trình đã được kiểm định qua giới học thuật chính thống của Liên Xô và phần nào của Trung Quốc. Các tác phẩm lý luận theo thế giới quan mácxit của G.Lukács (Hunggari), L.Goldmann (Bỉ), W.Benjamin (Đức), O.Cromwell (Anh), các nhà nghiên cứu văn học của ta hầu như còn ít nghe nói đến (trừ sự phê phán đối với G.Lukács) chứ nói chi đến việc dịch thuật. Lý do cũng dễ hiểu: đó là những tác phẩm "xét lại" cần bị phê phán chứ không phải cần được quảng bá. Có thể nói rằng, việc giới thiệu lý luận văn nghệ mácxit của thế giới khá phiến diện và đã làm tổn hại đến một trào lưu lý thuyết về văn học nghệ thuật chứa đựng nhiều chân lý và sáng tạo.
Vậy đó là loại sách lý luận về văn học nghệ thuật thứ nhất được giới thiệu ở nước ta, chính xác hơn là ở miền Bắc giai đoạn này: sách của các nhà "kinh điển" của chủ nghĩa Mác và lãnh tụ Cách mạng.
Loại thứ hai là sách bàn về kinh nghiệm sáng tác của các nhà văn nước ngoài, chủ yếu là của các nước xã hội chủ nghĩa. Thực ra thì đây không phải là sách lý luận văn nghệ, tuy nhiên bởi vì các nhà văn khi bàn về việc viết lách thường đồng thời trình bày quan điểm của mình về thể loại, về đối tượng và phương pháp sáng tác, do vậy các nhà nghiên cứu lý luận của ta trong buổi đầu xây dựng nền lý luận văn nghệ dân tộc cũng thường dựa vào đó để định hướng và lấy dữ liệu cho việc xác lập hệ thống của mình. Trong thực tế đã có một ý nghĩa nhất định. ở thập kỷ 60 thấy khá nhiều cuốn sách loại này. Có thể kể một vài cuốn trong số đó như: "Nói về viết tiểu thuyết" của ba tác giả Trung Quốc: Ngô Cường, Nguỵ Kim Chi và Mao Thuẫn (1960), "Kinh nghiệm viết kịch" cũng của các tác giả Trung Quốc là Đỗ ấn, Tôn Vu, Lão Xá (1960), "Viết ký sự" của B.Polevoi, (1961), "Công việc của nhà văn" của I.Erenbua (1966)2. Những cuốn kinh nghiệm viết văn đó có lẽ trước hết nhắm đến các nhà văn, ở đầu thập kỷ 60 này đang chuẩn bị hành trang cho những chuyến đi thực tế xuống cơ sở với mong muốn sáng tạo nên nền văn học mới theo tinh thần: phản ánh hiện thực xã hội chủ nghĩa đang được xây dựng trên Miền Bắc lúc đó. Nói về việc viết văn cũng phải kể đến hai tập sách "Kinh nghiệm viết văn" của A.Xâytlin do Hoài Lam và Hoài Li dịch được ra mắt vào các năm 1967, 1968. Có ảnh hưởng nhất đến các nhà lý luận của ta trong loại sách này phải kể đến tập sách của nhà văn Xô Viết M.Gorki "Bàn về văn học", bản dịch được xuất bản lần đầu năm 1965, sau đó Nhà xuất bản Văn học cho tái bản (bổ sung thành hai tập) năm 1970. Các luận điểm về lập trường giai cấp của nhà văn ( như "Nhà văn là tiếng nói, là tai mắt của giai cấp"), về chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa lãng mạn (chủ nghĩa lãng mạn tiêu cực và chủ nghĩa lãng mạn tích cực), về điển hình hoá của văn học hiện thực chủ nghĩa, về vai trò của vốn sống và tưởng tượng của nhà văn trong sáng tạo được trình bày trong các tiểu luận "Tôi đã học viết như thế nào", "Bàn về hiện thực", "Các ông đứng về phía ai, hỡi các bậc thầy văn hoá?", "Văn học Xô Viết"3 luôn là những điểm tựa cho các nhà lý luận của ta khi luận giải về văn học nghệ thuật, nhất là "văn học nghệ thuật xã hội chủ nghĩa". Các tư tưởng về nghệ thuật của M.Gorki được các nhà lý luận phê bình của ta coi trọng gần ngang bằng với tư tưởng về nghệ thuật của Mác, Ăngghen, Lênin. Không có một nhà văn thứ hai nào có được vị trí như vậy.
Loại sách thứ ba là các giáo trình lý luận văn học được soạn để giảng dạy tại các trường Đại học ở Liên Xô. Chúng được dịch để cho các giảng viên đại học và sinh viên của ta tham khảo. Đồng thời đây cũng là những mô hình mà các nhà lý luận Việt Nam đã dựa vào để xây dựng hệ thống lý luận văn học cơ sở của mình. Loại sách này rất quan trọng, bởi vì ở nước ta việc phổ biến tri thức qua con đường trường ốc thường rất hữu hiệu do truyền thống tiếp thu thụ động, học để thi cử, hơn nữa lúc này không có nhiều thông tin để mà đối sánh. Phần lớn sinh viên văn khoa của ta những năm 60, 70 về lý thuyết văn học chỉ với hành trang gồm bộ lý luận văn học của Nguyễn Lương Ngọc và bộ sách lý luận được dịch của L.Timophiep là ra giảng dạy văn học, sáng tác văn học, chỉ đạo đường lối văn nghệ với những trọng trách không nhỏ, mà sau này cũng không có điều kiện học thêm. Những công trình thuộc loại này ở thập kỷ 60 có "Nguyên lý lý luận văn học" của L.Timophiep, hai tập, do Cao Xuân Hạo, Lê Đình Kị và một số người nữa dịch, bộ "Nguyên lý mĩ học Mác - Lênin" của Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô do Hoàng Xuân Nhị dịch, "Những phạm trù mĩ học cơ bản" cũng do Hoàng Xuân Nhị dịch, Nxb. Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội ấn hành. Như phần mở đầu các cuốn sách đã nói rõ, đây là loại sách giáo khoa: Cuốn lý luận văn học của L.Timophiep "được Bộ giáo dục Cao đẳng và Chuyên nghiệp trung cấp nước Cộng hoà liên bang Nga dùng làm sách giáo khoa cho khoa văn các trường đại học tổng hợp và đại học sư phạm ở Liên Xô"4; còn cuốn mĩ học của Viện Hàn lâm khoa học dùng cho việc "học tập những vấn đề mĩ học trong hệ thống các trường Đảng, cho những sinh viên nghệ thuật và những nghệ sĩ trẻ tuổi đang bước vào con đường phục vụ nhân dân", nói chung là cho các Đảng viên và những người có thể gọi ước lệ là "cảm tình Đảng"5. Hệ thống nguyên lí trong những cuốn giáo khoa ấy biểu hiện các quan điểm lý luận văn nghệ chính thống. Đáng chú ý là những cuốn lý luận văn học của chúng ta được biên soạn ở các trường đại học dường như là sự kết hợp hai bộ sách này lại. Kết cấu của chúng thường gồm hai phần: Phần một, các vấn đề nguyên lý chung (tính đảng, tính nhân dân, tính giai cấp, bản chất và chức năng của văn học và nghệ thuật...) là sự vay mượn từ cuốn "Nguyên lý mĩ học Mác - Lênin". Phần hai đi sâu vào đặc tính của văn học (Văn học và hiện thực, hình tượng văn học, nội dung và hình thức, kết cấu và ngôn ngữ...) là sự "tham khảo" rõ ràng cuốn "Nguyên lý lý luận văn học". Cho đến hiện nay mô hình giáo trình lý luận văn học này vẫn chưa có sự thay đổi căn bản.
Đầu thập kỷ 80, một số cuốn sách giáo khoa lý luận văn học nữa, với mức độ khoa học chuyên sâu hơn tiếp tục được dịch nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy ngữ văn ở đại học như "Lý luận văn học” của A.N.Gulaep do Lê Ngọc Tân dịch (1982), "Dẫn luận nghiên cứu văn học", hai tập, do nhóm các nhà nghiên cứu Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Lê Ngọc Trà dịch (1985). Nói chung có thể quan sát thấy sự đồng hành giữa việc xuất hiện bản dịch những bộ giáo trình lý luận văn học của nước ngoài với việc biên soạn những bộ giáo trình lý luận văn học dùng cho các trường đại học của ta. Một sự so sánh không cần công phu lắm cũng sẽ thấy ngay đâu là sự vay mượn, đâu là sự "sáng tạo" của các nhà lý luận văn học chúng ta. Tất nhiên sự kế thừa ở đây có sự hợp lý nhất định bởi vì lý luận văn học cũng là một chuyên ngành khoa học, nó có những nguyên lý chung, phổ biến cho mọi nền văn hoá.
Loại thứ tư là những công trình nghiên cứu, lý luận có tính chất hàn lâm về văn học và nghệ thuật theo quan điểm mácxit. Số lượng những ấn phẩm thuộc loại này tuy không nhiều, song ý nghĩa của chúng đối với giới nghiên cứu lý luận văn học của ta khá quan trọng vì dù sao đó cũng là những tác phẩm khoa học mà chất lượng đã được kiểm định trong môi trường học thuật của những nước có trình độ khoa học cao như Liên Xô, và một số nước xã hội chủ nghĩa khác. Trong số đó có những cuốn nổi bật như "Số phận lịch sử của chủ nghĩa hiện thực", hai tập của Viện sĩ Thông tấn VHLKHLX B.Xuskop (1980, 1982) do Hoàng Ngọc Hiến, Lại Nguyên Ân, Nguyễn Hải Hà dịch. Đây là một chuyên luận bề thế về chủ nghĩa hiện thực, "thuộc vào loại những thành tựu ưu tú nhất của khoa nghiên cứu văn học Xô Viết". Nó đã được dịch ra các thứ tiếng : Anh, Pháp, Đức... Ngoài ra còn phải kể đến bản dịch những công trình như "Tâm lý sáng tạo" của A.Naudop, một tác giả Bungari, "Điển hình hoá trong nghệ thuật" của A.Drenop... Chiếm vị trí nổi bật trong số các ấn phẩm khoa học loại này chắc chắn là những công trình lý luận văn học của Viện sĩ M.B.Khraptrenko: "Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học" (1978)6, "Sáng tạo nghệ thuật, hiện thực, con người" (1985), hai tập7. Cả hai công trình này đều được giải thưởng của Nhà nước Liên Xô. Chất lượng khoa học của chúng, tư thế của người viết, sự uyên bác và sắc sảo trong tranh luận, cả sự truyền đạt sáng rõ của bản dịch đã khiến cho các nhà nghiên cứu, lý luận văn học của ta, kể cả những người khó tính lúc đó "tâm phục khẩu phục".
Những cuốn sách ấy đã thành sự kiện trong đời sống học thuật và đã xuất hiện một phong trào trích dẫn Khraptrenko khá sôi nổi. Các nhà lý luận của ta đã tìm được ở đây "lời giải" cho một loạt vấn đề: cá tính văn học và phong cách nghệ thuật, phân tích văn học theo phương pháp hệ thống và theo phương pháp loại hình, thái độ "đúng đắn" (tức là theo quan điểm mácxit) đối với các lý thuyết văn học "hiện đại" như cấu trúc luận, ký hiệu học... Cùng với thời gian, dần dần người ta cũng đã nhận ra những điều bất cập trong đó chẳng hạn ở các tiểu luận phê phán việc sử dụng phương pháp ký hiệu học trong nghiên cứu văn học, nghệ thuật. Dù sao thì đấy cũng là những công trình mĩ học và lý luận văn học theo khuynh hướng mácxit diển hình, có trình độ khoa học cao.
Việc giới thiệu và tiếp thu các tư tưởng mĩ học và lý luận văn học nước ngoài ở ta cho đến cuối thập kỷ 80 là như vậy.
Đến chân trời nhiều phía (giai đoạn 1990 đến nay)
Trước năm 1990 ngoài các ấn phẩm lý luận văn nghệ được xuất bản chính thức như vừa kể trên, còn có loại sách "lưu hành nội bộ" trong giới nghiên cứu lý luận phê bình ở khoa Ngữ văn các trường đại học hoặc ở Viện nghiên cứu. Hội Nhà văn cũng có tạp chí Văn học nước ngoài dành cho các nhà văn với số lượng hạn chế, kỹ thuật in ấn kém chất lượng. Loại ấn phẩm để "tham khảo" thường in rôneo hoặc chỉ ở dạng đánh máy và chất lượng bản dịch cũng không đảm bảo này thường giới thiệu những công trình lý luận của các tác giả có quan điểm ngoài chủ nghĩa Mác. Bản dịch "Về một chủ nghĩa hiện thực không bờ bến" của Garôdi, "Mĩ học" của F.Hegel, một số bài viết của R.Jakovson, M.Bakhtin là thuộc loại như vậy. Tác động của chúng không lớn lúc đó, song lại là tiền đề quan trọng cho thời kỳ sau, cô lọ lem sẽ thành nàng công chúa sau năm 1990. Cũng phải nói thêm rằng, trước năm 1975, một số lý thuyết văn học phương Tây đã được giới thiệu ở Miền Nam trong giới văn nghệ thành thị như chủ nghĩa cấu trúc, chủ nghĩa hiện sinh. Những tên tuổi như R.Barthes, C.Lévi - Strauss, J.Sartre cũng được nhiều người làm khoa học xã hội biết đến. Tuy nhiên việc giới thiệu và tiếp nhận phần nhiều do sở thích cá nhân, không có tính hệ thống và một cơ chế giúp cho việc truyền bá sâu rộng, lại bị phủ định triệt để sau 1975 nên ít có ảnh hưởng.
Đầu thập kỷ 90 xuất hiện bản dịch tiếng Việt hai công trình quan trọng của M.Bakhtin: "Lý luận về thi pháp tiểu thuyết" (1992) và "Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki" (1993). Đây là những tín hiệu mới thực sự, bởi vì như ta biết những công trình này đều được tác giả viết trước năm 1940 và không theo tinh thần mác xit, do vậy mà đến giữa thập kỷ 60 mới được in lại, ngay sau thời điểm "cải tổ" (ta gọi là "xét lại") của N.Khrutsốp. Tác giả của chúng không được giới mĩ học và lý luận văn học chính thống ở Liên Xô khi đó chấp nhận: hoặc là bị phê phán hoặc là bị lờ đi không được nhắc đến. Dĩ nhiên trong giới khoa học, đơn lẻ vẫn có những người đề cao. Quả thật chỉ có cuộc đổi mới những công trình khoa học này mới được dịch ra tiếng Việt hơn nữa lại được các dịch giả đặc biệt tôn vinh mà không cần một sự e dè rào đón nào ("M.Bakhtin - nhà lý luận văn học lớn nhất văn học thế kỷ XX", "một bậc Đại trí Đại dũng"... - Đó là vài nhận xét trong các Lời giới thiệu). Số phận khác thường của tác giả, tư tưởng khoa học mới mẻ trong các công trình, cả những lời tôn vinh của người giới thiệu đã tác động mạnh đến giới lý luận văn học của chúng ta lúc này đang mong muốn đổi mới. Một loạt luận điểm của M.Bakhtin đã được hưởng ứng. Từ quan điểm của M.Bakhtin coi thể loại như nhân vật chính của lịch sử văn học mà nhiều nhà nghiên cứu văn học của ta đề nghị viết lịch sử văn học theo thể loại: lịch sử văn học là lịch sử của những chuyển đổi hệ thống thể loại. Một số nhà nghiên cứu đã có những thành công nhất định khi vận dụng cách nhìn của M.Bakhtin về vai trò của lễ hội Carnaval trong chuyên khảo của ông về Ph.Rabơle để nghiên cứu Hồ Xuân Hương9. Nhiều người nói đến "tính đa thanh" của tiểu thuyết, dựa theo nghiên cứu của tác giả về Dostoievski. Hành trình chinh phục và vận dụng những tư tưởng mĩ học và lý luận văn học của M.Bakhtin cho đến nay vẫn đang được tiếp tục.
Trong khoảng vài năm trở lại đây, việc giới thiệu các trường phái lý luận nước ngoài được tiến hành ráo riết dưới nhiều hình thức: dịch thuật, lược thuật, miêu thuật. Đặc biệt từ khi tờ tạp chí "Văn học nước ngoài" của Hội Nhà văn Việt Nam được nâng cấp thì việc giới thiệu càng thường xuyên, có kế hoạch hơn và không có định kiến với bất kì trường phái nào, nghĩa là tính khách quan, cầu thị đã tăng lên. Mặc dù số lượng sách dịch còn chưa phải nhiều song một số trường phái lớn đã được giới thiệu: Cấu trúc và ký hiệu học, Chủ nghĩa hình thức Nga, Mĩ học tiếp nhận và hiện tượng học, Chủ nghĩa hậu hiện đại...
Về cấu trúc và ký hiệu học (Structuralism - semiotics): Trong số các trường phái phi mácxit thì cho đến nay, cấu trúc luận và kí hiệu học được giới thiệu chu đáo hơn cả. Chủ nghĩa cấu trúc, như ta biết là trào lưu khoa học lớn của thế kỷ 20, nó bao trùm hầu hết các lĩnh vực khoa học, sự hình thành và phát triển của nó kéo dài gần hết thế kỷ . Trong lĩnh vực các khoa học nhân văn, thế kỷ 20 trong một chừng mực nào đấy có thể coi là thế kỷ của cấu trúc luận. Các đại diện tiêu biểu có thể kể: R.Jakobson (ngôn ngữ học), J.Mukarovski (mĩ học), C.Lévi - Strauss (nhân chủng học), J.Lacan (tâm lý học), M.Foucault (triết học), R.Barthes, Iu.Lotman, Tz.Todorov (phê bình văn học)... Các tác phẩm của họ được truyền bá ở hầu hết các nước trên thế giới.
Tại Việt Nam, cấu trúc luận được đề cập đến từ trước năm 1975 ở Miền Nam. Những người nhiệt tình quảng bá cho nó là Nguyễn Văn Trung, Trần Thiện Đạo, Trần Thái Đỉnh. Tuy nhiên hầu như chưa có một công trình tiêu biểu nào được trực dịch. Còn ở Miền Bắc, cho đến cuối thập kỷ 80 chủ nghĩa cấu trúc nói chung là bị phê phán. Điều này phù hợp với thời tiết tư tưởng học thuật ở Liên Xô, nơi mà mặc dù có những nhà cấu trúc luận nổi tiếng được thế giới thừa nhận, song lập trường chính thống vẫn giữ thái độ phê phán. Cuốn "Chủ nghĩa cấu trúc đồng tình và phản đối10 ra mắt vào giữa thập kỷ 70 ở Moskva đã phản ánh sự trái chiều nhau trong giới học thuật Xô Viết về trường phái lý luận này.
Năm 2002, tác giả Trần Thiện Đạo cho in lại những bài viết trước 1975 của mình về chủ nghĩa cấu trúc tại Nxb Văn học. Cũng tại năm đó và ở chính Nhà xuất bản này đã ra mắt công trình khá bề thế của Trịnh Bá Đĩnh: "Chủ nghĩa cấu trúc và văn học". Ngoài phần giới thiệu về những nguyên lý của chủ nghĩa cấu trúc, lịch sử của nó, từ điển các thuật ngữ cơ bản, phần chính của cuốn sách là bản dịch những công trình tiêu biểu của các nhà cấu trúc luận: "Ngôn ngữ học và thi pháp học", "Những con mèo của Charles Baudelaire" (R.Jakobson), "Cơ sở của kí hiệu học" (R.Barthes), "Cấu trúc thần thoại" (C.Lévi - Strauss), "Thi pháp học" (Tz.Todorov)11... Cũng như chủ nghĩa cấu trúc, trước thập kỷ 90, ký hiệu học được giới thiệu chủ yếu để phê phán. Có thể thấy rõ điều này trong hai cuốn sách: "Về tư tưởng và văn học phương Tây hiện đại" của Phạm Văn Sĩ (1986) và "Ký hiệu, nghĩa và phê bình văn học" của Hoàng Trinh (1980). Tác giả của cuốn sách thứ hai mặc dù đã có công giới thiệu sơ bộ về chủ nghĩa cấu trúc và ký hiêụ học, song cảm hứng phê phán chúng cũng rất mạnh mẽ (xem bài: "Chủ nghĩa cấu trúc một biến dạng của triết học duy tâm hiện đại" trong cuốn sách trên)12. Mấy năm gần đây, hai lý thuyết này được giới thiệu có hệ thống, khách quan hơn. Chẳng hạn với việc dịch các công trình nổi tiếng: "Độ không của lối viết" của R.Barthes, "Cấu trúc văn bản nghệ thuật" của Iu.Lotman, "Thi pháp huyền thoại" của E.Meletinski.
Ngoài lý thuyết cấu trúc - ký hiệu học ra, các trường phái lý luận văn học khác cũng đang được tiếp tục giới thiệu nhờ sự năng nổ của một số nhà lý luận và phê bình văn học có chuyên môn và ngoại ngữ. ở các nền khoa học phát triển giới những người làm "dịch vụ khoa học" cũng có trình độ chuyên môn rất cao, họ đủ sức dịch các công trình khoa học chuyên ngành. Những nhà lý luận ít khi phải đảm nhiệm cả việc dịch thuật văn bản. ở ta thì kiểu nhà khoa học kép này luôn thấy ở mọi thời kỳ.
Cũng như cấu trúc luận, chủ nghĩa hình thức (formalism) trước đây luôn bị chỉ trích và những người làm nghiên cứu của ta luôn sợ bị quy cho là "đã sa vào chủ nghĩa hình thức". Các bài viết, các công trình nghiên cứu văn học chỉ dành một phần rất khiêm tốn ở cuối để nói về "mấy vấn đề nghệ thuật", còn phần chủ yếu là đề cập đến nội dung. Năm 2001, Nxb Hội Nhà văn cho ra mắt cuốn "Nghệ thuật như là thủ pháp" do Đỗ Lai Thuý biên soạn. Chủ nghĩa hình thức Nga được giới thiệu một cách trân trọng cùng với việc công bố bản dịch một số công trình tiêu biểu của các nhà hình thức Nga: V.Shklovski, B.Eikhenbaum, Iu.Tynianov, B.Tomasevski... Mặc dù giới hạn của chủ nghĩa hình thức là rõ ràng và mọi người chắc sẽ thống nhất ý kiến về điều này, song chắc rằng từ đây ý nghĩa của hình thức trong nghệ thuật sẽ được coi trọng hơn và việc nghiên cứu theo cách tách rời nội dung và hình thức cũng cho thấy là đã lỗi thời. Cùng với việc chú ý đến cấu trúc văn bản, sự quan tâm đến vai trò của người đọc cũng tăng lên nhờ sự giới thiệu Lý thuyết tiếp nhận (Reception theory). Lý thuyết này cho rằng tác phẩm nảy sinh được thực hiện chỉ trong qúa trình tiếp xúc của văn bản với độc giả và đến lượt mình, độc giả lại tác động đến tác phẩm; độc giả quyết định đến sự tồn tại của tác phẩm. Theo hướng này ở ta đã giới thiệu một số nghiên cứu lý thuyết của Hans Robert Jauss (chẳng hạn "Lịch sử văn học như là sự khiêu khích đối với khoa học văn học")12. Ngoài ra còn có một số bài viết của Trương Đăng Dung, được tập hợp trong cuốn "Tác phẩm văn học như là qúa trình" (2004). Việc giới thiệu các trường phái mĩ học và lý luận văn học thế giới đang được triển khai sâu vào trong nhà trường, trước hết là tại khoa Ngữ văn các trường Đại học, đồng thời được phổ cập hoá dần với việc dịch và biên soạn các sách chỉ dẫn. Tiêu biểu cho loại sau này là cuốn sách: "Các khái niệm và thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học ở Tây Âu và Hoa Kỳ thế kỷ 20" của hai nhà nghiên cứu Nga: I.P.Ilin và E.A.Tzurganova. Quá trình phổ cập hoá này đang tiến triển, những chân trời mĩ học và lý luận văn nghệ đang mở ra về nhiều phía./.
_____________________
Chú thích:
(*) Nửa thế kỉ giới thiệu và tiếp nhận các tư tưởng lý luận văn học nước ngoài: 1955-2005
1. Mao Trạch Đông: Bàn về văn học nghệ thuật. Nxb Văn nghệ, 1955. Nam Mộc dịch
2. Một số cuốn sách của các tác giả Xô Viết lúc này được dịch qua bản Trung văn hoặc Pháp văn do chưa có đội ngũ dịch giả từ Liên Xô về như sau này
3. M.Gorki: Bàn về văn học. Nxb Văn học, 1965. Cao Xuân Hạo và Hoàng Minh dịch
4. L.Timophiép: Nguyên lý lý luận văn học. Nxb Văn hoá, 1962. Cao Xuân Hạo, Lê Đình Kị... dịch (2 tập)
5. VHLKHLX: Nguyên lý mĩ học Mác - Lênin. Nxb Sự thật, 1962. Hoàng Xuân Nhị dịch (2 tập)
6. M.B.Khraptrenko: Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học. Nxb Tác phẩm mới, 1978
7. M.B.Khraptrenko: Sáng tạo nghệ thuật, hiện thực, con người. Nxb Khoa học xã hội, 1984-1985. Nguyễn Hải Hà, Lại Nguyên Ân, Duy Lập dịch
8. M.Bakhtin: Lý luận và thi pháp tiểu thuyết. Trường Viết văn Nguyễn Du xuất bản, 1992. Phạm Vĩnh Cư dịch
9. Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki. Nxb Giáo dục, 1993. Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Vương Trí Nhàn dịch
10. Đỗ Đức Hiểu: Thi pháp học. Nxb Hội Nhà văn, 2000
11. Strukturalizma: "za" i "protiv". Moskva, 1975
12. Trịnh Bá Đĩnh: Chủ nghĩa cấu trúc và văn học. Nxb Văn học, 2002
13. Hoàng Trinh: Ký hiệu, nghĩa và phê bình văn học. Nxb Văn học, 1979
14. Trương Đăng Dung: Văn học như là qúa trình. Nxb Khoa học xã hội, 2004
15. Đề nghị xem: Phương Lựu: Mười trường phái lý luận phê bình văn học phương Tây đương đại. Nxb Giáo dục, 1999
____________________________________________________________________
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét